مباني نظري
بخش اول: تعريف دوستدار كودك 44
3-1-مقدمه 44
3-2-تعريف كودك 45
3-3-ويژگي هاي كودك 46
3-4-كودك و نيازهاي اجتماعي 47
3-5-كودك و زندگي جمعي در شهر 49
3-6-كودك و حقوق شهروندي 59
3-7-كودك و شهرسازي 59
3-8-يونيسف 62
3-8-1-پيمان نامه حقوق كودك 63
3-8-1-1-چگونگي ايجاد پيمان نامه 63
3-8-1-2-چيستي پيمان نامه 64
3-8-1-3-ضرورت تدوين پيمان نامه 65
3-8-1-4-مفاد پيمان نامه حقوق كودك 65
3-9-شهر دوستدار كودك 72
3-9-1-گرايش ها و الزامات شكل گيري شهر دوستدار كودك 72
3-9-2-پيش زمينه هاي تئوريك و جريان تاريخي شكل گيري شهرهاي دوستدار كودك 73
3-9-3-اساس نامه شهرهاي دوستدار كودك 74
3-9-4-تعريف شهر دوستدار كودك 75
3-9-5-دلايل ايجاد شهرهاي دوستدار كودك 77
3-9-6-شهر دوستدار كودك، ابعاد و مفاهيم 78
3-9-7-الگوريتم اجرا و تحقق پذيري شهر دوستدار كودك 79
3-9-8-نقش يونيسف در اجراي شهرهاي دوستدار كودك 80
3-9-9-شروط لازم براي تحقق پذيري شهر دوستدار كودك 80
3-9-9-1-مشاركت كودكان 81
3-9-9-2-چارچوب حمايتي 81
3-9-9-3- راهبرد توسعه بر مبناي پيمان حقوق كودكان 82
3-9-10- شبكه شهرهاي دوستدار كودك اروپا 82
3-9-11-چگونگي تاثير محيط¬هاي دوستدار كودك بر بهبود سلامت كودكان 84
3-9-11-1- فعاليت 84
3-9-11-2- ايمني و امنيت 85
3-9-11-3-احساس مثبت از خود 85
3-9-12-تاريخچه 85
3-9-12-1-جهان 86
3-9-12-1-1-شرايط كودكان در جهان 86
3-9-12-1-2-حقوق كودك در جهان 86
3-9-12-1-3-حقوق بشر و كودكان 87
3-9-12-1-4-ابتكار عمل¬هاي بين¬المللي مرتبط با كودكان 87
3-9-12-1-5-سير تحولي شكل گيري ايده شهر دوستدار كودك 88
3-9-12-2-ايران 89
3-9-12-2-1-روند رشد طرح شهر دوستدار كودك در ايران 89
3-9-12-2-2-مصوبه شوراي اسلامي شهرتهران 90
3-9-12-2-3-اولين توجه جدي وعملي به بحث دوستدار كودك در ايران 93
3-9-12-2-4-انجمن هاي دوستدار كودك در ايران 94
3-9-12-2-5-شبكه ي دوستداران كودك در ايران 96
3-9-12-2-6-1-متن نظام نامه ي شبكه دوستداران كودك در ايران 96
3-9-12-2-6-2-اهداف شبكه دوستدار كودك 100
3-9-12-2-6-3-چالش‌هاي شبكه دوستدار كودك 101
3-9-12-3-جامعه دوستدار كودك چيست؟ 101
3-9-12-4-ضوابط انتخاب جامعه دوستدار كودك 102
3-9-12-4-1-روش اجرا 102
3-9-12-4-2-فرآيند برنامه‌ريزي و اجرا 103
3-9-12-4-3- مديريت پروژه 104
3-9-12-4-4- نتايج قابل حصول 105
3-9-12-5-شيراز و دوستدار كودك 105

بخش دوم: شاخص هاي شهر دوستدار كودك
3-10-مهمترين اهداف شهر دوستدار كودك 107
3-11-ويژگي هاي شهر دوستدار كودك 107
3-11-1-ويژگي هاي شهر دوستدار كودك از ديد برنامه ريزي شهري 108
3-12-شاخص ها و معيارهاي شهر دوستدار كودك در منابع علمي و پروژه هاي مختلف 110
3-13-ويژگي شاخص ها براساس چارچوب اسمارت smart 111
3-14-معيارهاي شهر دوستدار كودك از ديدگاه دريسكل 111
3-15-معيارهاي شهر دوستدار كودك بر اساس گزارش the ask the children 113
3-16-معيارهاي شهر دوستدار كودك بر اساس تحقيق چاولا و بارتلت 115
3-17-معيارهاي شهر دوستدار كودك بر اساس يك پژوهش دقيقترتوسط بارتلت 117
3-18-معيارهاي شهر دوستدار كودك بر اساس مطالعات انجمن جلوگيري از سوءاستفاده
از كودكان 119
3-19-معيارهاي شهر دوستدار كودك بر اساس پژوهش انجمن ARACY 119
3-20-معيارهاي شهر دوستدار كودك بر اساس شاخص هاي موسسه SCY 121
3-21-معيارهاي شهر دوستدار كودك بر اساس تحقيقات انجمن وابسته به يونيسف
در فرانسه و انجمن ملي شهرداري هاي فرانسه 121
3-22-معيارهاي شهر دوستدار كودك بر اساس تحقيقات ليزا هارلي 122
3-23-معيارهاي شهر دوستدار كودك بر اساس پروژه تحقيقاتي افريقاي جنوبي 123
3-24-معيارهاي شهر دوستدار كودك بر اساس مطالعه مقايسه اي تطبيقي از دو محله 123
3-25-چارچوب به دست آمده از پايان نامه طراحي شهري به منظور ايجاد محيط شهري
دوستدار كودك 128
3-26-چارچوب به دست آمده از پايان نامه تحليل و برنامه ريزي شهر دوستدار كودك 131
3-27-ويژگي هاي شهر دوستدار كودك از منظر معماري و شهرسازي 134
3-27-1-آسايش، ايمني و امنيت 134
3-27-2-پيوند با طبيعت 135
3-27-3-جذابيت و تازگي 136
3-27-4-خوانايي 136
3-27-5-دسترسي به امكانات 137
3-27-6-وجود مؤسسات و فضاهاي مرتبط با كودك 137
3-27-7-توجه به كودكان معلول 138
3-28-جمع بندي 139


بخش اول: تعريف دوستدار كودك

3-1-مقدمه

كيفيت هاي زندگي و توجه به ابعاد غير مادي، براي انسان هايي با توانايي هاي مختلف، جذابيت هاي طراحي و برنامه ريزي عرصه هاي مكاني را شكل داد. اين تغيير نگرش به شهر و شهرسازي با تفكر جامعه ي فراگير به معناي توجه به تمام افراد جامعه از هر گروه سني و جنسي و با هر سطح توانايي، باعث عينيت بخشي به شهرسازي فراگير با شعار "شهر، عرصه اي براي زندگي همه ي افراد جامعه" شد. از جمله موضوعاتي كه به دنبال اين نگرش به وجود آمد، توجه به گروه هاي خاصي از اجتماع بود كه به واسطه ي تبعيض هاي گوناگون اجتماعي، اقتصادي، سني، جنسي و يا كالبدي كه توسط بزرگسالان توانا و معيارهاي پيشين بنا شده بود و به واسطه ي آن، بخش هايي از اجتماع همچون زنان، سالمندان و كودكان كه خطري براي نظم تحميلي و پيش ساخته ي شهرها شناخته مي شدند را مدنظر قرار مي داد. در پي اين جريان بود كه شكل گيري تفكراتي چون شهر زنان، شهر مناسب سالمندان، شهر مناسب معلولان و شهر دوستدار كودك و ... شكل گرفت (رفيعيان، 1390).
در سايه ي توجه خاص به كودك به عنوان" كودك امروز، شهروند فعال فردا" تئوري شهر دوستدار كودك و يا شهر سازگار با كودك مطرح شد، تئوري كه ابتدا براي حمايت كودكان پا به عرصه گذارد اما در روند تكامل خود تمام افراد جامعه را در بر مي گرفت و متاثر مي ساخت. رساله ي حاضر در پي شناساندن مفهومي به نام "شهر دوستدار كودك" است و بدين منظور ابتدا به معرفي، بيان تاريخچه و روند شكل گيري و تكامل و گرايشات و الزامات اين مفهوم پرداخته و در ادامه ويژگي ها و شاخص هاي آن را مورد بررسي قرار مي دهد و در انتها به يك سري راهكارهاي پيشنهادي براي طراحي فضاهاي معماري دوستدار كودك مي پردازد تا در چارچوب ضوابط مناسب، به طراحي مركز دوستدار كودك شيراز دست يابد.


3-2-تعريف كودك

يكي از مواردي كه مي¬تواند به توجيه اصول، تحليل موضوع و ارائه راهكارهاي پيشنهادي بيانجامد، آن است كه به تعريف كودك پرداخته شود، تا ادامه مطالعات را از وضوح بيشتري برخوردار سازد. طبق تعريف فرهنگ فارسي معين، كودك به معناي كوچك، صغير و فرزندي كه به حد بلوغ نرسيده (پسر يا دختر) يا طفل آورده شده باشد (معين،1362، 3117). طبق تعاريف حقوقي جمهوري اسلامي ايران، كودك به فردي اطلاق مي¬شود كه به سن بلوغ نرسيده باشد. قانون مدني در تبصره يك ماده 1210 مصوبه 1360 مجلس شوراي اسلامي، سن بلوغ را براي پسران پانزده سال و براي دختران نه سال قمري ذكر كرده است (منصور،1377: 312).
كنوانسيون حقوق كودك كه مفاد آن در سال 1368 (1989) به تصويب مجمع عمومي سازمان ملل متحد رسيده و مجلس شوراي اسلامي ايران نيز در سال 1372 آن را پذيرفته است، در ماده يك خود اشاره به آن دارد كه كودك كسي است كه داراي سني كمتر از 18 سال باشد، مگر آنكه طبق قانون اجرا در مورد كودك، سن بلوغ كمتر تشخيص داده شود (يونيسف،1376: 3).
از جانب ديگر، معناي كودك در قوانين داخلي كشور با يكديگر فرق مي¬كند، به عنوان مثال طبق تبصره 1 از قانون مجازات اسلامي طفل كسي است كه به حد بلوغ شرعي نرسيده باشد. ماده 79 قانون كار نيز به كار گماشتن افراد كمتر از 15 سال تمام را ممنوع مي¬داند و ماده 36 قانون انتخابات رياست جمهوري و ماده 29 قانون انتخابات مجلس شوراي اسلامي، شرايط انتخاب كنندگان را داشتن حداقل سن 16 سال و ماده 18 قانون گذرنامه واجدين شرايط صدور گذرنامه را داشتن سن 18 سال تمام ذكر مي-كنند (عبادي، 1376: 6-4). از نظر مركز آمار ايران كودك به كسي گفته مي¬شود كه اجازه فعاليت شغلي نداشته باشد كه در اين تعريف سن كودك حداكثر 15 سال تمام شمسي است (شيعه 1385: 14). در آخر، طبق تعاريف كانون پرورش فكري كودكان و نوجوانان ايران، مقصود از كودك افراد كمتر از 15 سال تمام است و منظور از نوجوان افراد بين 15 تا 18 سال است (عمادي، 1390).
لازم به ذكر است كه به دليل گستردگي مطالعات مربوط به گروه هاي سني مختلف، ملاك سنجش ما در اين تحقيق كودكان 2 تا 6 سال، به دليل حساسيت اين سن در شكل گيري شخصيت افراد، است.


3-3-ويژگي هاي كودك

با توجه به آنچه در مورد فرآيند رشد مي آيد كودكان در اين مقطع سني به طور خلاصه و با جمع تمام جنبه‌هاي رشد جسمي- حركتي، شناختي، عاطفي داراي ويژگيهاي زير مي‌باشند:
• تمايل به خود محوري و خودمركزي دارند و اساساً هر چيز از ديدگاه و دريچه چشم خود مي‌بينند.
• تمايل به يادگيري از طريق اشياي واقعي و عيني و تجربه‌هاي دست اول دارند، زيرا توانايي تفكر انتزاعي و استدلال هنوز در آنان رشد نيافته است. بنابراين از طريق بازي و فعاليت به نحوه بهتري ياد مي‌گيرند.
• تأمل كوتاهي مي‌كنند، يعني توانائي براي تمركز كردن و توجه به فعاليتها را براي مدت طولاني ندارند. مدت زمان توجه آنان حدوداً 7 تا 15 دقيقه در هر دوره زماني است كه اين زمان براي فعاليتهاي جسماني و ذهني مانند قصه گويي، ساختمان سازي، بازي با شن و مواردي از اين قبيل متناسب است.
• براي يادگيري، كنجكاو، خودجوش و مشتاق هستند و به امور تازه با علاقه پاسخ مي‌دهند. هنوز به فعاليتهاي گروهي عادت ندارند بنابراين از فعاليتهاي گروهي كوچك بهره بيشتري مي‌برند.
• نمي‌توانند به مدت طولاني ساكت و آرام بنشينند، زيرا نيازي دروني براي تحرك و فعاليت جسمي در اين سنين وجود دارد.
• از تكرار، به ويژه قصه و داستان و اشعار لذت مي‌برند.
• به طور طبيعي و با طيب خاطر به موسيقي و اشعار داراي وزن و قافيه پاسخ مي‌دهند.
البته گرچه ويژگي هاي مشتركي در هر گروه سني وجود دارد، تفاوتهاي فردي در كودكان هم از نظر ميزان رشد و هم قابليت‌ها و توانايي‌هايشان وجود دارد. كودكان 6-3 ساله نيز از بسياري جهات با يكديگر تفاوت دارند (عمادي، 1390).


3-4-كودك و نيازهاي اجتماعي

اگر چه شرايط خلقتي انسان، به مانند يك بوم ساخت شرايط زيست او را از نظر طبيعي فراهم ساخته است، ولي دو وجه كه لازمه استمرار حيات او بر سطح زمين است، امكان ادامه زيست را براي انسان توجيه مي كند. اين دو وجه، يكي نياز طبيعي انسان است و ديگري نيازي است كه از نظر اجتماعي بر او مرتبط است. همانطور كه از نظر طبيعي و علم رغم فراهم بودن شرايط آن در وجود انسان، نياز به نفس كشيدن، خوابيدن و غذا خوردن از لازمه هاي گردش كار حيات طبيعي او محسوب مي شود. بنابراين بايد هوايي براي تنفس، جاي راحت براي خوابيدن و غذاي سالمي براي خوردن او فراهم باشد. به همان نسبت نيز انسان به منظور تأمين نيازهاي اجتماعي اش لازمه هايي دارد. شرايط طبيعي به مثابه پرنده اي است كه همه گونه امكاني براي آن از نظر خلقتي فراهم شده و نياز اجتماعي لازمه پرواز اين پرنده و حد و مرز پرش و چگونه پريدن او را مهيا مي سازد.
نيازهاي اساسي كودك، قابل دسترسي و حصول است. فقط اين نكته قابل اهميت است كه شرايط مناسب رشد كودك، همواره به صورت كامل و يك جا فراهم نيست. از يك بشر با دست درازي در طبيعت و با مصرف هزينه هاي فراوان به تولد آزمايشگاهي انسان پرداخته از سوي ديگر شرايط لازم زندگي كودكان را در نقاط مختلف جهان با تفاوت هاي بسياري همراه ساخته است. صرف نظر از نيازهاي اجتماعي انسان كه كودك نيز جزيي از آن است، مهمترين نياز كودك به قرار زير است :
- مراقب جسمي كه نيازمند خانه يا پناهگاه مناسب، غذا، استراحت و بهداشت است.
- حمايت كه شامل امنيت و حمايت در برابر سوء استفاده ها و آسيبهاي جسمي است.
- امنيت، مراقبت، حمايت و نظارت بر شرايط او كه بايد با رفتار اجتماعي قابل قبول و در موقعيتي منسجم وجود داشته باشد.
- عشق، محبت، عاطفه و احترام كه كودك بتواند در هنگام بروز فشارها احساس راحتي كرده و با مهرباني نگهداري شود.
هنگامي كه كودك در خانواده از نظر نيازهاي فوق تأمين نباشد، اين وظيفه ي مسئولان آموزشي و محلي است كه در برابر اين شرايط از كودكان حمايت كنند (شارپ و كاوي، 1379؛ 13-9 ).
مياپرينگل پيشنهاد مي نمايد كه كودكان بايد در برابر چهار نوع نياز عاطفي اساسي و به منظور ورود به مرحله بزرگسالي تأمين باشند. اين نيازهاي عاطفي شامل محبت و امنيت، تجاربي كه كودك يافته است ( تجارب جديد )، تعريف و تمجيد و شناخت و بالاخره احساس مسئوليت مي باشد (داگلاس، 1374؛ 22).